‘‘ตาหํ ธมฺมํ สุณิตฺวาน, อภิวาเทตฺวาน สตฺถุโน;

อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวาน, ปกฺกมิํ [ปกฺกามิํ (สี. สฺยา.)] ทกฺขิณามุโขฯ

[437]

‘‘สงฺขิตฺเตน สุณิตฺวาน, วิตฺถาเรน อภาสยิํ [อเทสยิํ (สี. สฺยา.)];

สพฺเพ สิสฺสา อตฺตมนา, สุตฺวาน มม ภาสโต;

สกํ ทิฏฺฐิํ วิโนเทตฺวา, พุทฺเธ จิตฺตํ ปสาทยุํฯ

[438]

‘‘สงฺขิตฺเตนปิ เทเสมิ, วิตฺถาเรน ตเถวหํ [เทเสสิํ วิตฺถาเรนปิ ภาสยิํ (ก.)];

อภิธมฺมนยญฺญูหํ , กถาวตฺถุวิสุทฺธิยา;

สพฺเพสํ วิญฺญาเปตฺวาน, วิหรามิ อนาสโวฯ

[439]

‘‘อิโต ปญฺจสเต กปฺเป, จตุโร สุปฺปกาสกา;

สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จตุทีปมฺหิ อิสฺสราฯ

[440]

‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺฐิเม;

ฉฬภิญฺญา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’ฯ

อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปุณฺโณ มนฺตาณิปุตฺโต เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติฯ

ปุณฺณมนฺตาณิปุตฺตตฺเถรสฺสาปทานํ ปญฺจมํฯ

3-6. อุปาลิตฺเถรอปทานํ

[441]

‘‘นคเร หํสวติยา, สุชาโต นาม พฺราหฺมโณ;

อสีติโกฏินิจโย, ปหูตธนธญฺญวาฯ

[442]

‘‘อชฺฌายโก มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;

ลกฺขเณ อิติหาเส จ, สธมฺเม ปารมิํ คโตฯ

[443]

‘‘ปริพฺพาชา เอกสิขา [เอกภิกฺขา (ก.)], โคตมา

พุทฺธสาวกา [สพฺพตฺถปิ เอวเมว ทิสฺสติ]ฯ

จรกา ตาปสา เจว, จรนฺติ มหิยา ตทาฯ

[444]

‘‘เตปิ มํ ปริวาเรนฺติ, พฺราหฺมโณ วิสฺสุโต อิติ;

พหุชฺชโน มํ ปูเชติ, นาหํ ปูเชมิ กิญฺจนํฯ

[445]

‘‘ปูชารหํ น ปสฺสามิ, มานตฺถทฺโธ อหํ ตทา;

พุทฺโธติ วจนํ นตฺถิ, ตาว นุปฺปชฺชเต ชิโนฯ

[446]

‘‘อจฺจเยน อโหรตฺตํ, ปทุมุตฺตรนามโก [นายโก (สี. สฺยา.)];

สพฺพํ ตมํ วิโนเทตฺวา, โลเก อุปฺปชฺชิ จกฺขุมาฯ

[447]

‘‘วิตฺถาริเก พาหุชญฺเญ, ปุถุภูเต จ สาสเน;

อุปาคมิ ตทา พุทฺโธ, นครํ หํสสวฺหยํฯ

[448]

‘‘ปิตุ อตฺถาย โส พุทฺโธ, ธมฺมํ เทเสสิ จกฺขุมา;

เตน กาเลน ปริสา, สมนฺตา โยชนํ ตทาฯ

[449]

‘‘สมฺมโต มนุชานํ โส, สุนนฺโท นาม ตาปโส;

ยาวตา พุทฺธปริสา, ปุปฺเผหจฺฉาทยี ตทาฯ

[450]

‘‘จตุสจฺจํ ปกาเสนฺเต, เสฏฺเฐ จ [เหฏฺฐา จ (ก.)] ปุปฺผมณฺฑเป;

โกฏิสตสหสฺสานํ, ธมฺมาภิสมโย อหุฯ

[451]

‘‘สตฺตรตฺตินฺทิวํ พุทฺโธ, วสฺเสตฺวา ธมฺมวุฏฺฐิโย;

อฏฺฐเม ทิวเส ปตฺเต, สุนนฺทํ กิตฺตยี ชิโนฯ

[452]

‘‘เทวโลเก มนุสฺเส วา, สํสรนฺโต อยํ ภเว;

สพฺเพสํ ปวโร หุตฺวา, ภเวสุ สํสริสฺสติฯ

[453]

‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ , โอกฺกากกุลสมฺภโว;

โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติฯ

[454]

‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;

มนฺตาณิปุตฺโต ปุณฺโณติ, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโกฯ

[455]

‘‘เอวํ กิตฺตยิ สมฺพุทฺโธ, สุนนฺทํ ตาปสํ ตทา;

หาสยนฺโต ชนํ สพฺพํ, ทสฺสยนฺโต สกํ พลํฯ

[456]

‘‘กตญฺชลี นมสฺสนฺติ, สุนนฺทํ ตาปสํ ชนา;

พุทฺเธ การํ กริตฺวาน, โสเธสิ คติมตฺตโนฯ

[457]

‘‘ตตฺถ เม อหุ สงฺกปฺโป, สุตฺวาน มุนิโน วจํ;

อหมฺปิ การํ กสฺสามิ, ยถา ปสฺสามิ โคตมํฯ

[458]

‘‘เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน, กิริยํ จินฺตยิํ มม;

กฺยาหํ กมฺมํ อาจรามิ, ปุญฺญกฺเขตฺเต อนุตฺตเรฯ

[459]

‘‘อยญฺจ ปาฐิโก ภิกฺขุ, สพฺพปาฐิสฺส สาสเน;

วินเย อคฺคนิกฺขิตฺโต, ตํ ฐานํ ปตฺถเย อหํฯ

[460]

‘‘อิทํ เม อมิตํ โภคํ, อกฺโขภํ สาครูปมํ;

เตน โภเคน พุทฺธสฺส, อารามํ มาปเย อหํฯ

[461]

‘‘โสภนํ นาม อารามํ, นครสฺส ปุรตฺถโต;

กิณิตฺวา [กีตฺวา (สี.), กิตฺวา (ก.)] สตสหสฺเสน, สงฺฆารามํ อมาปยิํฯ

[462]

‘‘กูฏาคาเร จ ปาสาเท, มณฺฑเป หมฺมิเย คุหา;

จงฺกเม สุกเต กตฺวา, สงฺฆารามํ อมาปยิํฯ

[463]

‘‘ชนฺตาฆรํ อคฺคิสาลํ, อโถ อุทกมาฬกํ;

นฺหานฆรํ มาปยิตฺวา, ภิกฺขุสงฺฆสฺสทาสหํฯ

[464]

‘‘อาสนฺทิโย ปีฐเก จ, ปริโภเค จ ภาชเน;

อารามิกญฺจ เภสชฺชํ, สพฺพเมตํ อทาสหํฯ

[465]

‘‘อารกฺขํ ปฏฺฐเปตฺวาน, ปาการํ การยิํ ทฬฺหํ;

มา นํ โกจิ วิเหเฐสิ, สนฺตจิตฺตาน ตาทินํฯ

[466]

‘‘สตสหสฺเสนาวาสํ [อาวาสํ สตสหสฺเสน (สี.), อาวาเส สตสหสฺเส (สฺยา.)], สงฺฆาราเม อมาปยิํ;

เวปุลฺลํ ตํ มาปยิตฺวา [เวปุลฺลตํ ปาปยิตฺวา (สี.)], สมฺพุทฺธํ อุปนามยิํฯ

[467]

‘‘นิฏฺฐาปิโต มยาราโม, สมฺปฏิจฺฉ ตุวํ มุนิ;

นิยฺยาเทสฺสามิ ตํ วีร [เต วีร (สี.), ตํ ธีร (สฺยา.)], อธิวาเสหิ จกฺขุมฯ

[468]

‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;

มม สงฺกปฺปมญฺญาย, อธิวาเสสิ นายโกฯ

[469]

‘‘อธิวาสนมญฺญาย, สพฺพญฺญุสฺส มเหสิโน;

โภชนํ ปฏิยาเทตฺวา, กาลมาโรจยิํ อหํฯ

[470]

‘‘อาโรจิตมฺหิ กาลมฺหิ, ปทุมุตฺตรนายโก;

ขีณาสวสหสฺเสหิ, อารามํ เม อุปาคมิฯ

[471]

‘‘นิสินฺนํ กาลมญฺญาย, อนฺนปาเนน ตปฺปยิํ;

ภุตฺตาวิํ กาลมญฺญาย, อิทํ วจนมพฺรวิํฯ

[472]

‘‘กีโต สตสหสฺเสน, ตตฺตเกเนว การิโต;

โสภโน นาม อาราโม, สมฺปฏิจฺฉ ตุวํ มุนิฯ

[473]

‘‘อิมินารามทาเนน , เจตนาปณิธีหิ จ;

ภเว นิพฺพตฺตมาโนหํ, ลภามิ มม ปตฺถิตํฯ

[474]

‘‘ปฏิคฺคเหตฺวา สมฺพุทฺโธ, สงฺฆารามํ สุมาปิตํ;

ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวิฯ

[475]

‘‘โย โส พุทฺธสฺส ปาทาสิ, สงฺฆารามํ สุมาปิตํ;

ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโตฯ

[476]

‘‘หตฺถี อสฺสา รถา ปตฺตี, เสนา จ จตุรงฺคินี;

ปริวาเรสฺสนฺติมํ นิจฺจํ, สงฺฆารามสฺสิทํ ผลํฯ

[477]

‘‘สฏฺฐิ ตูรสหสฺสานิ [ตุริยสหสฺสานิ (สี. สฺยา.)], เภริโย สมลงฺกตา;

ปริวาเรสฺสนฺติมํ นิจฺจํ, สงฺฆารามสฺสิทํ ผลํฯ

[478]

‘‘ฉฬสีติสหสฺสานิ, นาริโย สมลงฺกตา;

วิจิตฺตวตฺถาภรณา, อามุตฺตมณิกุณฺฑลาฯ

[479]

‘‘อฬารปมฺหา หสุลา, สุสญฺญา ตนุมชฺฌิมา;

ปริวาเรสฺสนฺติมํ นิจฺจํ, สงฺฆารามสฺสิทํ ผลํฯ

[480]

‘‘ติํสกปฺปสหสฺสานิ, เทวโลเก รมิสฺสติ;

สหสฺสกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสติฯ

[481]

‘‘เทวราเชน ปตฺตพฺพํ, สพฺพํ ปฏิลภิสฺสติ;

อนูนโภโค หุตฺวาน, เทวรชฺชํ กริสฺสติฯ

[482]

‘‘สหสฺสกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺตี, ราชา รฏฺเฐ ภวิสฺสติ;

ปถพฺยา รชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํฯ

[483]

‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ , โอกฺกากกุลสมฺภโว;

โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติฯ

[484]

‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;

อุปาลิ นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโกฯ

[485]

‘‘วินเย ปารมิํ ปตฺวา, ฐานาฐาเน จ โกวิโท;

ชินสาสนํ ธาเรนฺโต, วิหริสฺสตินาสโวฯ

[486]

‘‘สพฺพเมตํ อภิญฺญาย, โคตโม สกฺยปุงฺคโว;

ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, เอตทคฺเค ฐเปสฺสติฯ

[487]

‘‘อปริเมยฺยุปาทาย, ปตฺเถมิ ตว สาสนํ;

โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโยฯ

[488]

‘‘ยถา สูลาวุโต โปโส, ราชทณฺเฑน ตชฺชิโต;

สูเล สาตํ อวินฺทนฺโต, ปริมุตฺติํว อิจฺฉติฯ

[489]

‘‘ตเถวาหํ มหาวีร, ภวทณฺเฑน ตชฺชิโต;

กมฺมสูลาวุโต สนฺโต, ปิปาสาเวทนฏฺฏิโตฯ

[490]

‘‘ภเว สาตํ น วินฺทามิ, ฑยฺหนฺโต ตีหิ อคฺคิภิ;

ปริมุตฺติํ คเวสามิ, ยถาปิ ราชทณฺฑิโตฯ

[491]

‘‘ยถา วิสาโท ปุริโส, วิเสน ปริปีฬิโต;

อคทํ โส คเวเสยฺย, วิสฆาตายุปาลนํ [วิสฆาตายุปายนํ (สฺยา. ก.)]ฯ

[492]

‘‘คเวสมาโน ปสฺเสยฺย, อคทํ วิสฆาตกํ;

ตํ ปิวิตฺวา สุขี อสฺส, วิสมฺหา ปริมุตฺติยาฯ

[493]

‘‘ตเถวาหํ มหาวีร, ยถา วิสหโต นโร;

สมฺปีฬิโต อวิชฺชาย, สทฺธมฺมาคทเมสหํฯ

[494]

‘‘ธมฺมาคทํ คเวสนฺโต, อทฺทกฺขิํ สกฺยสาสนํ;

อคฺคํ สพฺโพสธานํ ตํ, สพฺพสลฺลวิโนทนํฯ

[495]

‘‘ธมฺโมสธํ ปิวิตฺวาน, วิสํ สพฺพํ สมูหนิํ;

อชรามรํ สีติภาวํ, นิพฺพานํ ผสฺสยิํ อหํฯ

[496]

‘‘ยถา ภูตฏฺฏิโต โปโส, ภูตคฺคาเหน ปีฬิโต;

ภูตเวชฺชํ คเวเสยฺย, ภูตสฺมา ปริมุตฺติยาฯ

[497]

‘‘คเวสมาโน ปสฺเสยฺย, ภูตวิชฺชาสุ โกวิทํ;

ตสฺส โส วิหเน ภูตํ, สมูลญฺจ วินาสเยฯ

[498]

‘‘ตเถวาหํ มหาวีร, ตมคฺคาเหน ปีฬิโต;

ญาณาโลกํ คเวสามิ, ตมโต ปริมุตฺติยาฯ

[499]

‘‘อถทฺทสํ สกฺยมุนิํ, กิเลสตมโสธนํ;

โส เม ตมํ วิโนเทสิ, ภูตเวชฺโชว ภูตกํฯ

[500]

‘‘สํสารโสตํ สญฺฉินฺทิํ, ตณฺหาโสตํ นิวารยิํ;

ภวํ อุคฺฆาฏยิํ สพฺพํ, ภูตเวชฺโชว มูลโตฯ

[501]

‘‘ครุโฬ ยถา โอปตติ, ปนฺนคํ ภกฺขมตฺตโน;

สมนฺตา โยชนสตํ, วิกฺโขเภติ มหาสรํฯ

[502]

‘‘ปนฺนคํ โส คเหตฺวาน, อโธสีสํ วิเหฐยํ;

อาทาย โส ปกฺกมติ, เยนกามํ วิหงฺคโมฯ

[503]

‘‘ตเถวาหํ มหาวีร, ยถาปิ ครุโฬ พลี;

อสงฺขตํ คเวสนฺโต, โทเส วิกฺขาลยิํ อหํฯ

[504]

‘‘ทิฏฺโฐ อหํ ธมฺมวรํ, สนฺติปทมนุตฺตรํ;

อาทาย วิหราเมตํ, ครุโฬ ปนฺนคํ ยถาฯ

[505]

‘‘อาสาวตี นาม ลตา, ชาตา จิตฺตลตาวเน;

ตสฺสา วสฺสสหสฺเสน, เอกํ นิพฺพตฺตเต ผลํฯ

[506]

‘‘ตํ เทวา ปยิรุปาสนฺติ, ตาวทูรผเล สติ;

เทวานํ สา ปิยา เอวํ, อาสาวตี ลตุตฺตมาฯ

[507]

‘‘สตสหสฺสุปาทาย, ตาหํ ปริจเร มุนิ;

สายํ ปาตํ นมสฺสามิ, เทวา อาสาวติํ ยถาฯ

[508]

‘‘อวญฺฌา ปาริจริยา, อโมฆา จ นมสฺสนา;

ทูราคตมฺปิ มํ สนฺตํ, ขโณยํ น วิราธยิฯ

[509]

‘‘ปฏิสนฺธิํ น ปสฺสามิ, วิจินนฺโต ภเว อหํ;

นิรูปธิ วิปฺปมุตฺโต [วิปฺปยุตฺโต (ก.)], อุปสนฺโต จรามหํฯ

[510]

‘‘ยถาปิ ปทุมํ นาม, สูริยรํเสน ปุปฺผติ;

ตเถวาหํ มหาวีร, พุทฺธรํเสน ปุปฺผิโตฯ

[511]

‘‘ยถา พลากโยนิมฺหิ, น วิชฺชติ ปุโม [ปุมา (สี. สฺยา.)] สทา;

เมเฆสุ คชฺชมาเนสุ, คพฺภํ คณฺหนฺติ ตา สทาฯ

[512]

‘‘จิรมฺปิ คพฺภํ ธาเรนฺติ, ยาว เมโฆ น คชฺชติ;

ภารโต ปริมุจฺจนฺติ, ยทา เมโฆ ปวสฺสติฯ

[513]

‘‘ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส , ธมฺมเมเฆน คชฺชโต;

สทฺเทน ธมฺมเมฆสฺส, ธมฺมคพฺภํ อคณฺหหํฯ

[514]

สตสหสฺสุปาทาย, ปุญฺญคพฺภํ ธเรมหํ;

นปฺปมุจฺจามิ ภารโต, ธมฺมเมโฆ น คชฺชติฯ

[515]

‘‘ยทา ตุวํ สกฺยมุนิ, รมฺเม กปิลวตฺถเว;

คชฺชสิ ธมฺมเมเฆน, ภารโต ปริมุจฺจหํฯ

[516]

‘‘สุญฺญตํ อนิมิตฺตญฺจ, ตถาปฺปณิหิตมฺปิ จ;

จตุโร จ ผเล สพฺเพ, ธมฺเมวํ วิชนยิํ [วิชฏยิํ (ก.) พลากานํ วิชายนูปมาย สํสนฺเทตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ] อหํฯ

ทุติยภาณวารํฯ

[517]

‘‘อปริเมยฺยุปาทาย, ปตฺเถมิ ตว สาสนํ;

โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สนฺติปทมนุตฺตรํฯ

[518]

‘‘วินเย ปารมิํ ปตฺโต, ยถาปิ ปาฐิโก อิสิ;

น เม สมสโม อตฺถิ, ธาเรมิ สาสนํ อหํฯ

[519]

‘‘วินเย ขนฺธเก จาปิ, ติกจฺเฉเท จ ปญฺจเก [ปญฺจเม (สี.)];

เอตฺถ เม วิมติ นตฺถิ, อกฺขเร พฺยญฺชเนปิ วาฯ

[520]

‘‘นิคฺคเห ปฏิกมฺเม จ, ฐานาฐาเน จ โกวิโท;

โอสารเณ วุฏฺฐาปเน, สพฺพตฺถ ปารมิํ คโตฯ

[521]

‘‘วินเย ขนฺธเก วาปิ, นิกฺขิปิตฺวา ปทํ อหํ;

อุภโต วินิเวเฐตฺวา, รสโต โอสเรยฺยหํฯ

[522]

‘‘นิรุตฺติยา สุกุสโล, อตฺถานตฺเถ จ โกวิโท;

อนญฺญาตํ มยา นตฺถิ, เอกคฺโค สตฺถุ สาสเนฯ

[523]

‘‘รูปทกฺโข [รูปรกฺโข (?) มิลินฺทปญฺโห ธมฺมนคราธิกาเร ปสฺสิตพฺพํ] อหํ อชฺช, สกฺยปุตฺตสฺส สาสเน;

กงฺขํ สพฺพํ วิโนเทมิ, ฉินฺทามิ สพฺพสํสยํฯ

[524]

‘‘ปทํ อนุปทญฺจาปิ, อกฺขรญฺจาปิ พฺยญฺชนํ;

นิทาเน ปริโยสาเน, สพฺพตฺถ โกวิโท อหํฯ

[525]

‘‘ยถาปิ ราชา พลวา, นิคฺคณฺหิตฺวา ปรนฺตเป;

วิชินิตฺวาน สงฺคามํ, นครํ ตตฺถ มาปเยฯ

[526]

‘‘ปาการํ ปริขญฺจาปิ, เอสิกํ ทฺวารโกฏฺฐกํ;

อฏฺฏาลเก จ วิวิเธ, การเย นคเร พหูฯ

[527]

‘‘สิงฺฆาฏกํ จจฺจรญฺจ, สุวิภตฺตนฺตราปณํ;

การเยยฺย สภํ ตตฺถ, อตฺถานตฺถวินิจฺฉยํฯ

[528]

‘‘นิคฺฆาตตฺถํ อมิตฺตานํ, ฉิทฺทาฉิทฺทญฺจ ชานิตุํ;

พลกายสฺส รกฺขาย, เสนาปจฺจํ ฐเปติ [ถเปสิ (ก.)] โสฯ

[529]

‘‘อารกฺขตฺถาย ภณฺฑสฺส, นิธานกุสลํ นรํ;

มา เม ภณฺฑํ วินสฺสีติ, ภณฺฑรกฺขํ ฐเปติ โสฯ

[530]

‘‘มมตฺโต [มามโก (สี.), สมคฺโค (สฺยา.)]

โหติ โย รญฺโญ, วุทฺธิํ ยสฺส จ อิจฺฉติฯ

ตสฺสาธิกรณํ เทติ, มิตฺตสฺส ปฏิปชฺชิตุํฯ

[531]

‘‘อุปฺปาเตสุ นิมิตฺเตสุ, ลกฺขเณสุ จ โกวิทํ;

อชฺฌายกํ มนฺตธรํ, โปโรหิจฺเจ ฐเปติ โสฯ

[532]

‘‘เอเตหงฺเคหิ สมฺปนฺโน, ขตฺติโยติ ปวุจฺจติ;

สทา รกฺขนฺติ ราชานํ, จกฺกวาโกว ทุกฺขิตํฯ

[533]

‘‘ตเถว ตฺวํ มหาวีร, หตามิตฺโตว ขตฺติโย;

สเทวกสฺส โลกสฺส, ธมฺมราชาติ วุจฺจติฯ

[534]

‘‘ติตฺถิเย นิหนิตฺวาน [นีหริตฺวาน (สฺยา. ก.)], มารญฺจาปิ สเสนกํ;

ตมนฺธการํ วิธมิตฺวา, ธมฺมนครํ อมาปยิฯ

[535]

‘‘สีลํ ปาการกํ ตตฺถ, ญาณํ เต ทฺวารโกฏฺฐกํ;

สทฺธา เต เอสิกา วีร, ทฺวารปาโล จ สํวโรฯ

[536]

‘‘สติปฏฺฐานมฏฺฏาลํ, ปญฺญา เต จจฺจรํ มุเน;

อิทฺธิปาทญฺจ สิงฺฆาฏํ, ธมฺมวีถิ สุมาปิตาฯ

[537]

‘‘สุตฺตนฺตํ อภิธมฺมญฺจ, วินยญฺจาปิ เกวลํ;

นวงฺคํ พุทฺธวจนํ, เอสา ธมฺมสภา ตวฯ

[538]

‘‘สุญฺญตํ อนิมิตฺตญฺจ, วิหารญฺจปฺปณีหิตํ;

อาเนญฺชญฺจ นิโรโธ จ, เอสา ธมฺมกุฏี ตวฯ

[539]

‘‘ปญฺญาย อคฺโค นิกฺขิตฺโต [อคฺคนิกฺขิตฺโต (สี.)], ปฏิภาเน จ โกวิโท;

สาริปุตฺโตติ นาเมน, ธมฺมเสนาปตี ตวฯ

[540]

‘‘จุตูปปาตกุสโล, อิทฺธิยา ปารมิํ คโต;

โกลิโต นาม นาเมน, โปโรหิจฺโจ ตวํ มุเนฯ

[541]

‘‘โปราณกวํสธโร, อุคฺคเตโช ทุราสโท;

ธุตวาทีคุเณนคฺโค, อกฺขทสฺโส ตวํ มุเนฯ

[542]

‘‘พหุสฺสุโต ธมฺมธโร, สพฺพปาฐี จ สาสเน;

อานนฺโท นาม นาเมน, ธมฺมารกฺโข [ธมฺมรกฺโข (สฺยา.)] ตวํ มุเนฯ

[543]

‘‘เอเต สพฺเพ อติกฺกมฺม, ปเมสิ ภควา มมํ;

วินิจฺฉยํ เม ปาทาสิ, วินเย วิญฺญุเทสิตํฯ

[544]

‘‘โย โกจิ วินเย ปญฺหํ, ปุจฺฉติ พุทฺธสาวโก;

ตตฺถ เม จินฺตนา นตฺถิ, ตญฺเญวตฺถํ กเถมหํฯ

[545]

‘‘ยาวตา พุทฺธเขตฺตมฺหิ, ฐเปตฺวา ตํ มหามุนิ;

วินเย มาทิโส นตฺถิ, กุโต ภิยฺโย ภวิสฺสติฯ

[546]

‘‘ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, เอวํ คชฺชติ โคตโม;

อุปาลิสฺส สโม นตฺถิ, วินเย ขนฺธเกสุ จฯ

[547]

‘‘ยาวตา พุทฺธภณิตํ, นวงฺคํ สตฺถุสาสนํ;

วินโยคธํ ตํ [วินโยคธิตํ (สี. อฏฺฐ.), วินเย กถิตํ (สฺยา.)] สพฺพํ,

วินยมูลปสฺสิโน [วินยํ มูลนฺติ ปสฺสโต (สี.)]ฯ

[548]

‘‘มม กมฺมํ สริตฺวาน, โคตโม สกฺยปุงฺคโว;

ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, เอตทคฺเค ฐเปสิ มํฯ

[549]

‘‘สตสหสฺสุปาทาย, อิมํ ฐานํ อปตฺถยิํ;

โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, วินเย ปารมิํ คโตฯ

[550]

‘‘สกฺยานํ นนฺทิชนโน, กปฺปโก อาสหํ ปุเร;

วิชหิตฺวาน ตํ ชาติํ, ปุตฺโต ชาโต มเหสิโนฯ

[551]

‘‘อิโต ทุติยเก กปฺเป, อญฺชโส นาม ขตฺติโย;

อนนฺตเตโช อมิตยโส, ภูมิปาโล มหทฺธโนฯ

[552]

‘‘ตสฺส รญฺโญ อหํ ปุตฺโต, จนฺทโน นาม ขตฺติโย;

ชาติมเทนุปตฺถทฺโธ, ยสโภคมเทน จฯ

[553]

‘‘นาคสตสหสฺสานิ, สพฺพาลงฺการภูสิตา;

ติธาปภินฺนา มาตงฺคา, ปริวาเรนฺติ มํ สทาฯ

[554]

‘‘สพเลหิ ปเรโตหํ, อุยฺยานํ คนฺตุกามโก;

อารุยฺห สิริกํ นาคํ, นครา นิกฺขมิํ ตทาฯ

[555]

‘‘จรเณน จ สมฺปนฺโน, คุตฺตทฺวาโร สุสํวุโต;

เทวโล นาม สมฺพุทฺโธ, อาคจฺฉิ ปุรโต มมฯ

[556]

‘‘เปเสตฺวา สิริกํ นาคํ, พุทฺธํ อาสาทยิํ ตทา;

ตโต สญฺชาตโกโป โส [ชาตโกโปว (สฺยา.)], นาโค นุทฺธรเต ปทํฯ

[557]

‘‘นาคํ รุณฺณมนํ [รุฏฺฐมนํ (ปี. อฏฺฐ.), ทุฏฺฐมนํ (สี. อฏฺฐ.), รุทฺธปทํ (?)] ทิสฺวา, พุทฺเธ โกธํ อกาสหํ;

วิเหสยิตฺวา สมฺพุทฺธํ, อุยฺยานํ อคมาสหํฯ

[558]

‘‘สาตํ ตตฺถ น วินฺทามิ, สิโร ปชฺชลิโต ยถา;

ปริฬาเหน ฑยฺหามิ, มจฺโฉว พฬิสาทโกฯ

[559]

‘‘สสาครนฺตา ปถวี, อาทิตฺตา วิย โหติ เม;

ปิตุ สนฺติกุปาคมฺม, อิทํ วจนมพฺรวิํฯ

[560]

‘‘อาสีวิสํว กุปิตํ, อคฺคิกฺขนฺธํว อาคตํ;

มตฺตํว กุญฺชรํ ทนฺติํ, ยํ สยมฺภุมสาทยิํฯ

[561]

‘‘อาสาทิโต มยา พุทฺโธ, โฆโร อุคฺคตโป ชิโน;

ปุรา สพฺเพ วินสฺสาม, ขมาเปสฺสาม ตํ มุนิํฯ

[562]

‘‘โน เจ ตํ นิชฺฌาเปสฺสาม, อตฺตทนฺตํ สมาหิตํ;

โอเรน สตฺตทิวสา, รฏฺฐํ เม วิธมิสฺสติฯ

[563]

‘‘สุเมขโล โกสิโย จ, สิคฺคโว จาปิ สตฺตโก [สตฺตุโก (สี.)];

อาสาทยิตฺวา อิสโย, ทุคฺคตา เต สรฏฺฐกาฯ

[564]

‘‘ยทา กุปฺปนฺติ อิสโย, สญฺญตา พฺรหฺมจาริโน;

สเทวกํ วินาเสนฺติ, สสาครํ สปพฺพตํฯ

[565]

‘‘ติโยชนสหสฺสมฺหิ, ปุริเส สนฺนิปาตยิํ;

อจฺจยํ เทสนตฺถาย, สยมฺภุํ อุปสงฺกมิํฯ

[566]

‘‘อลฺลวตฺถา อลฺลสิรา, สพฺเพว ปญฺชลีกตา;

พุทฺธสฺส ปาเท นิปติตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวุํ [มพฺรวิํ (ก.)]ฯ

[567]

‘‘ขมสฺสุ ตฺวํ มหาวีร, อภิยาจติ ตํ ชโน;

ปริฬาหํ วิโนเทหิ, มา โน รฏฺฐํ วินาสยฯ

[568]

‘‘สเทวมานุสา สพฺเพ, สทานวา สรกฺขสา;

อโยมเยน กุเฏน, สิรํ ภินฺเทยฺยุ เม สทาฯ

[569]

‘‘ทเก [อุทเก (สี. สฺยา.)] อคฺคิ น สณฺฐาติ, พีชํ เสเล น รูหติ;

อคเท กิมิ น สณฺฐาติ, โกโป พุทฺเธ น ชายติฯ

[570]

‘‘ยถา จ ภูมิ อจลา, อปฺปเมยฺโย จ สาคโร;

อนนฺตโก จ อากาโส, เอวํ พุทฺธา อโขภิยาฯ

[571]

‘‘สทา ขนฺตา มหาวีรา, ขมิตา จ ตปสฺสิโน;

ขนฺตานํ ขมิตานญฺจ, คมนํ ตํ [โว (สฺยา.)] น วิชฺชติฯ

[572]

‘‘อิทํ วตฺวาน สมฺพุทฺโธ, ปริฬาหํ วิโนทยํ;

มหาชนสฺส ปุรโต, นภํ อพฺภุคฺคมิ ตทาฯ

[573]

‘‘เตน กมฺเมนหํ วีร, หีนตฺตํ อชฺฌุปาคโต;

สมติกฺกมฺม ตํ ชาติํ, ปาวิสิํ อภยํ ปุรํฯ

[574]

‘‘ตทาปิ มํ มหาวีร, ฑยฺหมานํ สุสณฺฐิตํ;

ปริฬาหํ วิโนเทสิ, สยมฺภุญฺจ ขมาปยิํฯ

[575]

‘‘อชฺชาปิ มํ มหาวีร, ฑยฺหมานํ ติหคฺคิภิ;

นิพฺพาเปสิ ตโย อคฺคี, สีติภาวญฺจ ปาปยิํ [ปาปยี (สี.)]ฯ

[576]

เยสํ โสตาวธานตฺถิ, สุณาถ มม ภาสโต;

อตฺถํ ตุมฺหํ ปวกฺขามิ, ยถา ทิฏฺฐํ ปทํ มมฯ

[577]

‘‘สยมฺภุํ ตํ วิมาเนตฺวา, สนฺตจิตฺตํ สมาหิตํ;

เตน กมฺเมนหํ อชฺช, ชาโตมฺหิ นีจโยนิยํฯ

[578]

‘‘มา โว ขณํ วิราเธถ, ขณาตีตา หิ โสจเร;

สทตฺเถ วายเมยฺยาถ, ขโณ โว ปฏิปาทิโตฯ

[579]

‘‘เอกจฺจานญฺจ วมนํ, เอกจฺจานํ วิเรจนํ;

วิสํ หลาหลํ เอเก, เอกจฺจานญฺจ โอสธํฯ

[580]

‘‘วมนํ ปฏิปนฺนานํ, ผลฏฺฐานํ วิเรจนํ;

โอสธํ ผลลาภีนํ, ปุญฺญกฺเขตฺตํ คเวสินํฯ

[581]

‘‘สาสเนน วิรุทฺธานํ, วิสํ หลาหลํ ยถา;

อาสีวิโส ทิฏฺฐวิโส [ทฏฺฐวิโส (สฺยา. อฏฺฐ.)], เอวํ ฌาเปติ ตํ นรํฯ

[582]

‘‘สกิํ ปีตํ หลาหลํ, อุปรุนฺธติ ชีวิตํ;

สาสเนน วิรุชฺฌิตฺวา, กปฺปโกฏิมฺหิ ฑยฺหติฯ

[583]

‘‘ขนฺติยา อวิหิํสาย, เมตฺตจิตฺตวตาย จ;

สเทวกํ โส ตารติ, ตสฺมา เต อวิราธิยา [อวิโรธิโย (สี.), เต อวิโรธิยา (สฺยา.)]ฯ

[584]

‘‘ลาภาลาเภ น สชฺชนฺติ, สมฺมานนวิมานเน;

ปถวีสทิสา พุทฺธา, ตสฺมา เต น วิราธิยา [เต น วิโรธิยา (สี. สฺยา.)]ฯ

[585]

‘‘เทวทตฺเต จ วธเก, โจเร องฺคุลิมาลเก;

ราหุเล ธนปาเล จ, สพฺเพสํ สมโก มุนิฯ

[586]

‘‘เอเตสํ ปฏิโฆ นตฺถิ, ราโคเมสํ น วิชฺชติ;

สพฺเพสํ สมโก พุทฺโธ, วธกสฺโสรสสฺส จฯ

[587]

‘‘ปนฺเถ ทิสฺวาน กาสาวํ, ฉฑฺฑิตํ มีฬฺหมกฺขิตํ;

สิรสฺมิํ อญฺชลิํ กตฺวา, วนฺทิตพฺพํ อิสิทฺธชํฯ

[588]

‘‘อพฺภตีตา จ เย พุทฺธา, วตฺตมานา อนาคตา;

ธเชนาเนน สุชฺฌนฺติ, ตสฺมา เอเต นมสฺสิยาฯ

[589]

‘‘สตฺถุกปฺปํ สุวินยํ, ธาเรมิ หทเยนหํ;

นมสฺสมาโน วินยํ, วิหริสฺสามิ สพฺพทาฯ

[590]

‘‘วินโย อาสโย มยฺหํ, วินโย ฐานจงฺกมํ;

กปฺเปมิ วินเย วาสํ, วินโย มม โคจโรฯ

[591]

‘‘วินเย ปารมิปฺปตฺโต, สมเถ จาปิ โกวิโท;

อุปาลิ ตํ มหาวีร, ปาเท วนฺทติ สตฺถุโนฯ

[592]

‘‘โส อหํ วิจริสฺสามิ, คามา คามํ ปุรา ปุรํ;

นมสฺสมาโน สมฺพุทฺธํ, ธมฺมสฺส จ สุธมฺมตํฯ

[593]

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;

สพฺพาสวา ปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวฯ

[594]

‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, พุทฺธเสฏฺฐสฺส สนฺติเก;

ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํฯ

[595]

‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺฐิเม;

ฉฬภิญฺญา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’ฯ

อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อุปาลิ เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติฯ

อุปาลิตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺฐํฯ

3-7. อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถรอปทานํ

[596]

‘‘ปทุมุตฺตรสมฺพุทฺธํ, โลกเชฏฺฐํ วินายกํ;

พุทฺธภูมิมนุปฺปตฺตํ, ปฐมํ อทฺทสํ อหํฯ

[597]

‘‘ยาวตา โพธิยา มูเล, ยกฺขา สพฺเพ สมาคตา;

สมฺพุทฺธํ ปริวาเรตฺวา, วนฺทนฺติ ปญฺชลีกตาฯ

[598]